Asılılıq-qarşısıalınmaz istəkdir- MÜSAHİBƏ

Tarix boyu insanların doğru qəbul etdiyi, aslılıq halına çevirdiyi, uzaqlaşa bilmədiyi bir çox vasitələr olub. Hal-hazırda da dünyanın bütün ölkələrindəki insanlar asılılığın bir çox növündən əziyyət çəkirlər və bu önəmli kütləvi problem olaraq qəbul edilir. Üstəlik bunlardan ən təhlükəlisi psixoloji asılılıqdır.
Aslılıq psixologiyası ilə bağlı  psixoloq Minarə Səbzəliyeva ilə müsahibəni təqdim edirik:

-Minarə xanım, biz nəyi aslılıq adlandırırıq?
-Asılılıq, insanın özünə fizioloji və psixoloji zərərlər verməsinə baxmayaraq, maddəyə, əşyaya, varlığa və ya hər hansı birinə qarşı hiss edilən, qarşısı alınmaz bir istəkdir. Asılı olan insan öz həyatını davam etdirə bilməsi üçün asılı olduğu maddənin istifadəsi məcburi olmadığı halda onun istifadəsinə ehtiyac duyur. Asılı olmağa başladığımızda beynimizdə bəzi dəyişikliklər meydana gəlir. Bizim beynimizin nəzarət (frontal korteks) və mükafat mexanizmində (ventral tegmental sahəsi) pozulmalar başlayır. Bu mexanizmlərin pozulması nəticəsində, biz zərər gördüyümüz halda asılı olduğumuz şeydən imtina edə bilmirik. Biz, nəzarətin əlimizdə olduğunu düşünərkən, əslində nəzarəti itirmiş oluruq və hətta bunun fərqində olmuruq. Asılılıq belə bir prosesdir.
Psixoaktiv maddə asılılığında isə istifadəçi bir neçə dəfə istifadə etdiyi maddəni tərk etmək istəyir, lakin tərk edə bilmir, əksinə, maddə istifadəsinin sayı artdıqca qəbul edilən dozalar artır. İmtina etmək üçün içir, lakin maddənin yoxluğu onun fiziki vəziyyətində problem və ağrılara səbəb olur. Hələ də maddəni izləyirsə və həyatını hazırda istifadə etdiyi maddəyə görə planlaşdırırsa, bu adama “asılı”, bu xəstəliyə isə beyin xəstəliyi olan “asılılıq” deyilir.

-Proses hansı mərhələdən sonra aslılığa çevrilir? Hansı mərhələdə insan artıq narahat olmağa başlamalıdır?

-Asılılığın əsas simptomları kimi aşağıdakıları qeyd edə bilərik:
1.Maddənin nəzərdə tutulduğundan daha uzun müddət və daha çox miqdarda qəbulu.
Məsələn, həmin adam “bu gecə iki stəkan içəcəm” deyərək masaya oturur. Lakin o, həmin gecə başqa flakon içib. Həmin şəxsin maddə istifadəsinə nəzarəti götürülüb. Müəyyən mənada istifadə etdiyi maddə nəzarəti ələ keçirdi.
2.Maddə dayandırıldıqda və ya azaldıqda çəkilmə simptomlarının görünməsi.
Hansı ki, maddənin istifadəsi dayandırdılan zaman meydana gələn tərləmə, titrəmə və ürəkbulanma kimi əlamətlərdir. Ancaq bu simptomlar yalnız fiziki deyil. Bəzi dərmanlar yalnız dayandırıldıqda və ya azaldıqda psixi simptomlara səbəb ola bilər. Bunlara cansıxıcılıq, narahatlıq, bədbəxtlik, depressiya və heç bir şeydən həzz almamaq daxil ola bilər. Bu zamanı fərd ciddi problemlər yaşayır və maddəni qəbul etdikdən sonra simptomlar yüngülləşir və ya tamamilə yox olur.
3. İstifadə olunan maddəyə qarşı dözümlülüyün inkişafı.
Tolerantlıq: İstənilən effekti əldə etmək üçün asılılığın daha çox meydana gəldiyi maddəyə olan ehtiyacdır. Başqa sözlə, bu, ilkin dozanın kifayət etmədiyi və xoş təsirini hiss etmək üçün əhəmiyyətli dərəcədə artırıldığı bir vəziyyətdir.
4.Maddə istifadəsinə nəzarət etmək və ya tamamilə dayandırmaq üçün uğursuz cəhdlər.
Vaxtın çox hissəsi materialların tapılması və yığılması ilə bağlı fəaliyyətlərə sərf olunur. Bu, maddə istəyi dediyimiz şeylə bağlıdır. Şəxs asılı olduğu spirt və ya maddədən istifadə etmək üçün güclü bir istək hiss edir.
Asılılıq səbəbiylə fərd sosial, peşə və şəxsi həyatında mənfiliklərlə qarşılaşır və ya onlardan tamamilə imtina edir.
5. Fiziki və ya zehni problemlərin ortaya çıxmasına və ya artmasına baxmayaraq, davamlı maddə istifadəsi.

-Aslılığın kökündə bir travma dururmu? Nə kimi travmalar gələcəkdə insanda aslılığa səbəb olur?

-Kanadalı həkim Gabor Mate asılılıqla bağlı çox gözəl bir yanaşmanı bildirir. O, deyir ki, asılılığa nəyin yol açdığını bilmək istəyirsinizsə, asılılığın o insana gətirdiyi faydalara baxın. Asılılıqdan əziyyət çəkən insanlar əsasən bu şəkildə cavablandırırlar: “Acılarımı ört-basdır edir, stressdən uzaqlaşdırır, sakitləşdirir, həyatda qalma və ya aidlik hissi yaradır, həyəcan və ya canlılıq verir” və s. Yəni burada deyə bilərik ki, asılılıq şəxsin başqa bir şəkildə qarşılaya bilmədiyi önəmli bir insani ehtiyacını qarşılayır, onun çəkdiyi acıya qarşı verdiyi bir reaksiya və ya mübarizə mexanizmidir. Məhz bunların da səbəbləri, əsasən travma və uşaqlıqda yaşanan problemlər ola bilir. Bu da belə bir nəticəyə gətirib çıxarır ki, hər travma yaşayan şəxs asılılıqdan əziyyət çəkməsə də, asılılıqdan əziyyət çəkən şəxslər travma yaşamışlar. Aparılan araşdırmalar sübut edir ki, asılılıqdan əziyyət çəkən şəxslərə nəzər saldığımız zaman uşaqlıqda yaşanan problemlər çoxaldıqca asılılıq riskinin də qatbaqat artdığı müşahidə edilir.
Travmatik hadisələr və ya travmalar dedikdə isə şəxsin başına gələn və ya şahidi olduğu qəza, təbii fəlakətlər, müharibə zonasında böyümə, yanğın və ya partlayış hadisəsi, fiziki şiddət və ya cinsi istismar, ölüm təhlükəsi olan hər hansısa bir xəstəlik, yaxın bir fərdin ani və ya gözlənilmədən ölümü kimi hadisələri nəzərdə tuta bilərik.
Asılılıqdan əziyyət şəkən şəxslərdə bir sıra psixoloji amillər-şəxsiyyət xüsusiyyətləri və temperamentlər asılılığa səbəb ola bilər. Həyəcan axtaran, sərhədləri aşan, müəyyən qaydalar çərçivəsində yaşamağı sevməyən fərdlərdə yüksək riskli davranışlara meyllilik müəyyən edilir. Asılılıqlarda yüksək dürtüsellik, uzaqgörənliyin olmaması və nəzarətsiz davranışlar asılılığa qarşı həssaslığın göstəriciləridir.
Sosial uyğunlaşma kimi xüsusiyyətlər yeniyetmələrin və gənclərin ağır spirtli içkilərdən istifadə etməyə başlamasına səbəb olan amillərdir. Bundan əlavə, həyəcanlı və depressiv xüsusiyyətləri olan fərdlər bir çox stimullara həddindən artıq emosional reaksiya verdikləri və streslə mübarizə aparmaqda çətinlik çəkdikləri üçün asılılıqlara qarşı risk qrupundadırlar.

-Aslılılıq psixologiyasi ilə özgüvən əskikliyi arasında necə bir bağlantı var?

-Araşdırmalar göstərmişdir ki, introvert, özünə inam problemi olan, öhdəsindən gəlmək bacarığı aşağı olan və sosial cəhətdən qeyri-adekvat olan uşaqlar texnologiya asılılığına daha çox meyllidirlər. Çünki, bu uşaqlar özlərini tənha hiss edir və həllini yaratdıqları süni dünyada tapırlar. Ailədə və ya dostları ilə problem yaşayan uşaqlar texnologiya sayəsində bu problemlərdən uzaqlaşaraq özlərini daha rahat hiss edə bilirlər. Bu, asılılıq riskini artıran səbəblərdən biridir. Bundan əlavə, tədqiqatlar texnologiya asılılığı olan uşaqların əksəriyyətində başqa psixiatrik tapıntıların olduğunu göstərmişdir. Xüsusilə, diqqət əskikliyi və hiperaktivlik pozuqluğu, depressiya və narahatlıq pozuqluğu olan uşaqlar texnologiya asılılığı riski altındadır. Son illərdə aparılan tədqiqatlar birdaha sübut edir ki, asılılıqdan əziyyət çəkən şəxslərin özünü qiymətləndirməsi çox aşağı, özünü günahlandırması isə yüksəkdir.

-Aslılığın müalicəsində ən effektiv metodlar hansılardır ?
-Təbii ki, bir çox psixoterapiya metodları mövcuddur. Koqnitiv strategiyalar maddə ehtiyaclarını azaltmağa kömək edir və fərdin daxili nəzarəti təmin etməsi üçün daha güclü sistem yaratmağa kömək edir. Bundan əlavə, onların sıxıntılarını, qəzəblərini və kədərlərini aradan qaldırmaqda da rol oynayır, bu da tez-tez asılılıq statuslarını gücləndirir. Koqnitiv davranış terapiyası asılılığı olan insanlara avtomatik düşüncələrini anlamağı həyata keçirməyə və alternativ düşüncələr yaratmağa kömək edən bir yanaşmadır. Başlıca məqsəd odur ki, avtomatik düşüncələrin altında yatan koqnitiv təhriflər xəstə tərəfindən anlaşıla bilsin və insan davamlı emosiya-düşüncə əsaslandırmasını öyrənə bilsin. Terapiyaya residiv səbəb ola biləcək riskli vəziyyətlərin tanınması və onlara qarşı tədbir görülməsi üçün psixo-təhsil daxildir və öyrənilmiş uyğunlaşmayan davranışları dəyişdirmək məqsədi daşıyır.
Maddələrdən istifadə edən şəxslərə iki şəkildə kömək göstərilməyə çalışılır; birincisi, əsas fikirlərin mənbəyini təkzib etmək, narkotik vasitələrdən istifadə etmək istəyinin tezliyini və gücünü azaltmaq, ikincisi isə maddəyə qarşı yüksək həvəslə mübarizə aparmaq və ona nəzarət etmək üçün fərdi üsulları öyrətmək, fərdin nəzarətini artırmaq.
Beləliklə, maddələrdən istifadə edən fərdlər koqnitiv terapiya vasitəsilə istifadə etdikləri maddəni tərk etmələrini və maddədən azad olmalarını təmin edəcək üsul və üsullarla təchiz edilmişdir.
Maddə asılılığının müalicəsinin davamlılığı sağalma motivasiyasına, dürüstlüyə, ünsiyyətcil olmağa və ambulator müalicəyə əsaslanır. Diqqətlə hazırlanan ambulator müalicə planı ən vacib şərtdir və bu müalicənin davam etdirilməsi maddəsiz bir həyat üçün vacibdir. Çünki, stasionar müalicənin qısa müddəti maddəyə yenidən başlama riskini artırır və xəstəxanada müalicə yalnız maddə istifadəsindən xilas olmaq üçün bir addımdır.
Bir digər psixoterapiya növü isə dialektiv davranış terapiyasıdır ki, burada affektiv vəziyyətlərinin öhdəsindən gəlmək üçün lazımi bacarıqlara malik olmayanlar emosional sıxıntıdan qaçmaq üçün qida maddələrindən istifadə edə bilərlər. Dialektiv davranış terapiyası xəstəyə daha uyğunlaşa bilən emosional tənzimləmə və stressi azaldan tolerantlıq bacarıqlarını öyrətməyi hədəfləyir. Bu, emosional və davranış baxımından yanlış mübarizəni dayandırmaq, problemli vəziyyətləri qəbul etmək, müsbət cavab vermək və şəxsiyyətlərarası münasibətlərin effektivliyi təmin etmək məqsədi daşıyır. Nümunə üçün oyun oynama davranışının bir mübarizə vasitəsi olaraq istifadə edilməməsi və ya daha az istifadə edilməsi təmin edilir.
Düşünürəm ki, asılılığın müalicə prosesində ailəyə kompleks yanaşma əsas götürülməlidir. Bu məqsədlə ailələr ailə təlim seminarları, fərdi müsahibələr və xüsusi təlim keçmiş ailə terapevtlərinin müşayiəti ilə qrup terapiyası təcrübələri vasitəsilə dəstək almalıdırlar.

-Aslılıqla mübarizədə psixoloji yardımın önəmləri və psixoloji yardım alınmazsa, bu hansı həddə çata bilər və nə kimi zərərlər özünü göstərər?

-Asılılıqla mübarizədə psixoloji yardım zamanı başlıca məqsədlər bunlar ola bilər:
1. İnsana aludəçilik haqqında fikir əldə etməsinə və zərər qavrayışının inkişafına kömək etmək.
2. İnsanı maddə istifadəsinə sövq edən amilləri müəyyən etmək.
3. Xəstəyə müəyyən edilmiş şəxsdən, vəziyyətdən, yerdən və ya tətikdən necə uzaq duracağını göstərmək.
Bunlar insana həyatını yenidən qurmağa kömək etmək məqsədi daşıyır. Son araşdırmalar bir daha bunu deməyə əsas verir ki, asılılıqla mübarizədə ən effektiv metod psixoterapiyadır. Belə ki, psixoterapiya zamanı ilk öncə psixoaktiv maddə istifadə edən şəxslərin bu problemlərini hansı dərəcədə dəyişdirmək istədiyi, özü və ya xəstəliyi ilə bağlı tənqidinin olub-olmaması, özü və yaşamı ilə bağlı olaraq nələri dəyişdirmək istədiyi kimi bir çox aspektlər ələ alınır. Eyni zamanda təbii ki, bayaq da qeyd etdiyim kimi asılılığın səbəb olduğu və ya asılılıq nəticəsində ortaya çıxan psixi narahatlıqlar xüsusi testləşdirmə və ya müşahidələrlə müəyyən oluna və uyğun olaraq psixiatra dərman müalicəsi üçün yönləndirilə bilər. Məhz ikili diaqnoz olması xəstəliyin daha mənfi təzahür etməsinə səbəb olur. Bu zaman komorbid olan digər psixi və ya davranış pozuntularının müalicəsi həm müalicənin effektivliyini, həm də nəticənin daha müsbət olmasına gətirib çıxarır. Əgər hər hansısa bir insan psixoaktiv maddə asılılığından əziyyət çəkirsə, onun həyatında yetəri qədər tibbi, sosial, psixi və bu kimi sferalar mənfi istiqamətdən təsirlənmiş və artıq psixoaktiv maddə istifadəsi artmışdır. Nəzarətsiz şəkildə qəbul edilməsi kimi problemlər mövcuddur. Bu da öz növbəsində maddə istifadə edən şəxslərdə əhəmiyyətli dərəcədə riskli davranışlara-həbs, cinayət, intihara, həddən artıq maddə istifadəsi nəticəsində ölüm, yaralanma kimi hadisələrə səbəb ola bilər.

Qiymət Mahir

DİQQƏT! Şikayət və təklifləriniz, gördüyünüz və eşitdiyiniz hər hansı bir maraqlı məlumatı bu nömrəyə göndərin: 0 55 4 61 71 21 WHATSAPP